راه های ایجاد حضور قلب در نماز

یکی از راه هایی که برای درمان این مشکل وجود دارد، تفکر و تأمل دربارۀ فایده های توجه و حضور قلب در نماز، و ضررهای ناشی از غفلت و بی توجهی در نماز است؛ چرا که اگر انسان باور کند انجام کاری برایش مفید است و ترک آن موجب ضررهای بزرگ و فراوانی برای وی خواهد شد، آنگاه به طور جدی در صدد انجام آن بر می آید و به آن اهتمام می ورزد. واقعیت این است که ما به فایده های اهتمام به نماز و ضررهای ناشی از عدم توجه به آن «باور» و «ایمان» نداریم.

با توجه به محدودیت ذهن، با تشبیه به معامله های دنیایی، این مطلب تا حدّی برای ما روشن می شود. فرض کنید شخص تاجری با سرمایه معیّنی می تواند یکی از دو معامله را انجام دهد. برای مثال سود یک معامله، یک میلیون تومان خواهد بود و در معامله دیگر یک میلیارد تومان سود خواهد برد. اگر او معاملۀ با یک میلیون تومان سود را انتخاب کند، چه ضرر بزرگی به خود زده و بعدها چقدر حسرت خواهد خورد؟ البته تفاوت نمازِ با توجه با نمازِ بی توجه، از عدد و رقم و محاسبه بیرون است؛ اما اگر به فرض بخواهیم با عدد و رقم بیان کنیم، مثل این است که ما می توانیم در مقابل پنج دقیقه نماز، صد میلیارد تومان به دست آوریم، ولی به صد تومان قانع می شویم! آیا خسارتی بالاتر از این می شود؟ یا مثل این است که می توانیم در مقابل یک نماز پنج دقیقه ای، مرواریدی با صدها میلیون تومان قیمت را به کف آوریم، اما دلمان را به یک تکه شیشۀ کاملاً بی ارزش خوش می کنیم! اکنون که می خواهیم «الله اکبر» بگوییم، هر دو راه برایمان باز است و ما هر روز و روزی چند بار با اختیار خود، نمازمان را با شیشه و پول سیاهِ بی ارزشی عوض می کنیم!

اگر قبل از نماز به این بیاندیشیم که عوضِ نماز ما می تواند برلیانی باشد که تمام جواهر فروش های دنیا از تعیین قیمت آن عاجزند، شاید کمی به خود آییم و نمازمان را ارزان نفروشیم! اگر به ارزش واقعی نماز خود آگاه شویم، آنگاه در هنگام نماز اختیار دل خود را به دست می گیریم و اجازه نخواهیم داد به هر سمت و سویی پرواز کند. اگر فعلاً نمی توانیم در همه اجزای نماز این کار را بکنیم – که قطعاً چنین چیزی در ابتدای کار برایمان میسّر نخواهد بود – دست کم تصمیم بگیریم در نماز امروزمان فقط یک ذکر را با حضور قلب و توجه کامل بگوییم!

ما اکنون متوجه نیستیم که هر روز چه ضرر هنگفتی از ناحیه نمازهای بی توجه خود متحمل می شویم، اما روزی قطعاً به این مساله پی خواهیم برد. آن روز انگشت تأسف به دندان خواهیم گزید و آه حسرت سر خواهیم داد. روزی که قرآن آن را «یوم الحسرت» نامیده است:

وَ أَنذِرهُم یَومَ الحَسرَۀِ ؛ و آنان را از روز حسرت بیم ده.

آری، عذاب حسرت از عذاب جهنم کشنده تر است!

در هر حال، یکی از راههایی که می تواند به ما کمک کند تا حضور قلب بیشتری در نماز داشته باشیم، این است که پیش از نماز دقایقی را درباره فایده های نمازِ باحال و باتوجه و پی آمدها و ضررهای نمازِ بی توجه بیندیشیم.

  احتمال بودن آخرین نماز

از دیگر چیزهایی که می تواند به حضور قلبِ بیشترِ ما در نماز کمک کند و در روایات هم به آن اشاره شده، توجه به این نکته است که احتمال دارد این نماز، آخرین نمازی باشد که می خوانیم. پیامبر اکرم (ص) در روایتی، ضمن نصیحت هایی که به یکی از اصحاب به نام «ابو ایوب خالد بن زید»، فرمودند: وَ صَلِّ صَلاۀَ مُوَدِّعٍ؛ یعنی به هنگام نماز طوری نماز بخوان که گویا این آخرین نمازی است که می خوانی؛ نماز خداحافظی توست.

به راستی از کجا معلوم که پس از این نماز، آنقدر زنده بمانیم که به نماز دیگری هم برسیم؟! ما وقتی وارد نماز می شویم، حتی نمی توانیم یقین داشته باشیم که همین نماز را به پایان خواهیم برد، تا چه رسد به این که بخواهیم به نمازهای دیگر امید داشته باشیم. اگر انسان فکر کند فرصت من به اندازه همین یک نماز است و به محض اینکه «السلام علیکم و رحمت الله و برکاته» را بگویم، حضرت عزرائیل در این جا حاضر است و مرا قبض روح خواهد کرد، قطعاً طور دیگری نماز خواهد خواند! اگر بداند واقعاً این آخرین نماز اوست، آن نماز را با حالت توبه و انابه و تضرع به درگاه خداوند به جا خواهد آورد. در هر نمازی چنین احتمالی هست که واقعاً آخرین نماز ما باشد. پس شایسته است در آن نماز رو به خدا کنیم و آن را نماز توبه و استغفار و استغاثه قرار دهیم.

اگر انسان چند دقیقه پیش از نماز بنشیند و به خود تلقین کند که شاید آخرین نماز من باشد، این انگیزه در او ایجاد می شود که حواس خود را بیشتر جمع نماید. برای مثال، اگر بخواهید به سفر بروید و سفرتان هم طولانی و خطرناک باشد، چه می کنید و چگونه اهل خانه و دوستان و بستگانتان را وداع می گویید؟ ما که توفیق درک آن زمان را نداشتیم ولی نقل می کنند در طول هشت سال دفاع مقدس، این منظره زیاد دیده می شد. وداع ها و خداحافظی های کسانی که به جبهه می رفتند، با مسافرت های دیگر به کلی متفاوت بود. در این خداحافظی ها، پدر و مادر طور دیگری فرزندشان را در آغوش می کشیدند. همچنین وداع رزمندگان در شبهای عملیات، حال و هوای بسیار عجیبی داشت و فضایی دیگر بر آن حاکم بود. این همه از آن جهت بود که امید بازگشت و دیداری دوباره بسیار کم بود. اگر انسان در نمازهای خود نیز چنین احساسی داشته باشد، حال و هوای نمازهایش به کلی متفاوت خواهد شد. اگر انسان این احساس را داشته باشد که این آخرین باری است که با خدا حرف می زند و آخرین مرتبه ای است که در پیشگاه الهی سر به سجده می گذارد، قطعاً طور دیگری نماز خواهد خواند؛ نمازی وداع گونه با چشمانی اشک بار و صفایی ملکوتی، همچون وداع رزمندگان در شبهای عملیات. اگر اینگونه شود، انسان می کوشد بیشترین و بهترین بهره را از این نماز بگیرد. در هر حال، این هم راه دومی است که انسان می تواند به وسیلۀ آن توجه و حال حضورش را در نماز افزایش دهد.

رعايت تقوا و دوري از گناه

«تقوا»، و «نماز» بر يكديگر تأثير متقابل دارند هر چقدر خويشتنداري و در نظر داشتن خداوند و مراقبت و پاييدن نفس، بيشتر شود،نماز از كيفيت بيشتري برخوردار مي‌شود «…هدي للمتقين الذين يؤمنون بالغيب و يقيمون الصلوة و هر چقدر نماز با كيفيت بهتري اقامه شود، بر تقواي نماز گزار افزوده مي‌شود…».

در قرآن كريم مي‌خوانيم:«و ان اقيمو الصلوة و اتقوه و هو الذي اليه تحشرون» كه دستور به اقامه نماز در كنار دستور به تقوا قرار گرفته است و اين از ارتباط تنگاتنگ تقوا و نماز، خبر مي‌دهد و در جاي ديگر «فخلف من بعد هم خلف اضاعوا الصلوة و اتبعوا الشهوات…4؛مي‌بينيم كه بي‌تقوايي و پيروي از شهوات، در كنار اضاعه نماز قرار گرفته است».

قرآن صريحاً مي‌فرمايد:«ان الصلوة تنهي عن الفحشاء و المنكر؛نماز از ارتكاب زشتي‌ها و منكرات باز مي‌دارد…»5قلبي كه جايگاه شيطان باشد، نمي‌تواند با خدا رابطه درستي برقرار كند.بايد تلاش كنيم از گناه،به معناي وسيع كلمه،گناه در فكر، اخلاق و در عمل دوري كنيم.

عمل صالح

عمل صالح و نماز، نيز بر يكديگر تأثير متقابل دارند، هر چقدر عمل صالح، بيشتر شود، كيفيت نماز بالاتر مي‌رود و هر چقدر نماز با حضور قلب بيشتري خوانده شود، توفيق عمل صالح فزوني مي‌يابد.

نماز، آئينه رفتارهاي روزانه ما و پرونده عمل ماست.وقتي روزمان را خوب سپري كنيم،نماز خوبي نصيبمان مي‌شود.آيات 19 تا 34 سوره معارج،اين ارتباط تنگاتنگ و متقابل را به خوبي نشان مي‌دهد:بي‌گمان انسان، بي‌شكيب آفريده شده است.چون گزندي به او رسد، بي‌تاب است و چون نيكي بدو رسد بازدارنده است.جز نماگزاران، آنان كه بر نمازهايشان پي‌گيري دارند و آنان كه در دارايي‌هايشان،حقي معين براي سائل و محروم است و… آنان كه بر نماز خويش محافظت دارند.مي‌بينيم در اين آيه شريفه كه از نماز شروع كرده و به نماز ختم نموده و نشان مي دهد كه چگونه نماز خواندن،انسان را مي‌سازد و چگونه انسان ساخته شده، بر نماز مراقبت دارد.

رعايت احكام نماز و رعايت صحت ظاهري نماز

هر يك از مراحل نماز و هر يك از قوانين و آداب نماز، از رمزي برخوردار است و نكته‌اي در خود دارد كه رعايت كامل احكام نماز، اعم از مقدمات و شرايط نماز، در فراهم آمدن حدود نماز مؤثّر است.همانطور كه براي فراهم آمدن يك طعام مناسب،هم مواد آن طعام بايد خوب و مناسب باشد و هم ظاهر آن طعام بايد خوب و زيبا باشد و هر يك از اين دو، يعني مواد و محتواي غذا و ظاهر تزئين غذا،لطمه ببيند،بر كيفيت مطلوب غذا، تأثير منفي مي‌گذارد.

در نماز هم،بايد باطن و حضور قلب نماز و ظاهر و رعايت آداب ظاهري نماز،رعايت شود تا بهترين نتيجه كسب شود.فراهم آوردن عوامل تمركز حواس و دور كردن عوامل بر هم زننده تمركز حواس؛هر آنچه كه كمك مي‌كند بتوانيم حواس و ذهن را بر آنچه در نماز مي‌گوئيم متمركز كنيم،بايد مورد توجه قرار گيرد.

مثلاً:

الف) وضوي شاداب با آب خنك كه كسالت را از بين مي‌برد و چرت و خواب را زائل مي‌سازد.

ب) رو كردن به قبله.

ج) گفتن اذان و اقامه براي ايجاد تمركز و در نظر آوردن عظمت مخاطب قبل از شروع نماز.

د) انتخاب مكاني خلوت و اختصاصي براي نماز.

ه) حفظ طمأنينه و آرامش در نماز و پرهيز از شتاب و عجله.

و) صاف و بي‌حركت ايستادن در نماز.

ز) قرائت بلند اذكار نماز، جز در موارد خاص.

و هر عاملي كه ممكن است تمركز حواس ما را بر هم بزند، بايد كنار گذاشته شود مثلاً:

الف) نماز خواندن با شكم پر يا شكم كاملاً گرسنه.

ب) نماز خواندن در حال نياز به اجابت مزاج.

ج) نماز خواندن در برابر آينه،محل عبور و مرور جاي شلوغ و مانند آن.

د) بازي نكردن با سر و دست و ريش و مانند آن.

و) چشم گردانيدن در نماز و رو گردانيدن از قبله.

ه) انجام كارهايي خارج از نماز، در حين نماز مانند علامت دادن، باز و بسته كردن دگمه‌ها و تعويض لباس، پاسخ دادن به تلفن و مانند آن.

ز) پوشيدن لباس تنگ.

اقامه نماز در اول وقت

«ان الصلوة كانت علي المؤمنين كتاباً موقوتا؛نماز ،واجبي حتمي و تعيين شده و داراي اوقات مشخص است».و در روايات در اهميت نماز اول وقت و مراقبت بر اوقات نماز بسيار است از جمله «عليكم بالصلوة في اول وقتها» كه از امام رضا(ع) وارد شده است.

پرداخت‌هاي واجب و مستحبي مالي

در قرآن كريم 70 بار اقامه نماز مطرح شده و 35 بار در كنار اقامه نماز،ايتاء زكات، مطرح گشته است. در حقيقت بدون پرداخت حقوق جامعه و بدون دلسوزي براي مردم،انتظار رابطه فردي ايده آل با پرودگار كه حامي حقيقي مردم جامعه است، انتظاري نابجاست.بخشي از پرداخت‌هاي يك مسلمان، واجب است .كه اگر اين پرداخت‌ها انجام نشده باشد او بدهكار محسوب مي شود و نمازش مقبول نخواهد بود و بخشي از پرداخت‌ها مستحب است كه سبب تسريع و تقويت رابطه انسان با پروردگارش مي‌شود.